امروزه آلودگی هوا یکی از بزرگترین ریسکهای محیطی برای سلامت بشر است و بویژه در یک ماه اخیر با اعداد بی سابقه آن در کلان شهرهای کشور مواجه بوده ایم. آلودگی هوا دستگاه تنفسی و قلبی-عروقی را هدف میگیرد و البته پوست، اولین خط دفاعی بدن، را در معرض آسیب مزمن قرار میدهد.
پوست در خط مقدّم آلودگی هوا
دکتر وحید نوبهار، عضو وابسته انجمن متخصصان پوستDSGNY
شواهد اپیدمیولوژیک: ارتباط آلودگی با چینوچروک و لک پوست
مطالعات فراوانی نشان دادهاند که ساکنان مناطق با بار آلودگی بالاتر نرخ بیشتری از علائم پیری برونزاد پوست (extrinsic aging) دارند که می توان به افزایش لکههای پیگمانته، تیرگی موضعی و عمق چینوچروک اشاره نمود. برخی از مطالعات جمعیتی و کوهورت، همبستگی مثبت بین قرارگیری طولانیمدت در معرض ذرات معلق و شاخصهای بالینی پیری پوست گزارش کردهاند؛ برای نمونه در برخی تحلیلها افزایش سطوح PM با افزایش قابلتوجه لکههای پیگمانتاسیون و معیارهای کلّی پیری چهره مرتبط بوده است. این ارتباطات در جمعیتهای مسنتر و افرادی که ترکیبی از عوامل محیطی و سبکزندگی مخاطرهآمیز دارند، قویتر بهنظر میرسند.
ساز و کارهای مولکولی: اکسیدانها، التهاب مزمن و اختلال سد پوستی
تحقیقات سلولی و حیوانی یک زنجیره مکانیکی سازگار را نشان میدهند: ذرات و ترکیبات سمی با تماس مستقیم یا با نفوذ سطحی به لایههای بالایی پوست، تولید گونههای واکنشپذیر اکسیژن (ROS) را تشدید میکنند؛ ROS و محصولات فرّار اکسیداتیو موجب اکسیداسیون لیپیدهای سطحی (مانند اسکوآلن)، آسیب پروتئینها و شکست رشتههای کلاژن و الاستین میشوند و مسیرهای التهابی مزمن را فعال میسازند. در همین راستا ترکیباتی همچون PAHs میتوانند از طریق فعالسازیِ گیرندههای آریل هیدروکربن (AhR) بیان ژنهای مرتبط با پیری، ساخت رنگدانه بیشتر و پاسخهای التهابی را تغییر دهند که به ضعیف شدن سد محافظتی اپیدرم، افزایش نفوذپذیری به عوامل سایکوتوکسیک و شتاب در فرایندهای پیری برونزاد منجر خواهدشد.
همافزایی آلودگی با نور خورشید و سایر استرسورها
نکتهای که باید مدنظر قرار گیرد تعامل بین آلودگی هوا و تابش فرابنفش (UV) است. چندین مطالعه نشان دادهاند که ترکیب قرارگیری همزمان در معرض آلودگی و UV میتواند اثرات آسیبزا را تشدید کند؛ ذرات معلق ممکن است بهعنوان حاملان ترکیبات فتوتوکسیک عمل کنند و واکنشهای اکسیداتیو ناشی از تابش را افزایش دهند، لذا هر تلاش محافظتی باید این همافزاییها را در نظر بگیرد.
پیامدهای کلینیکی و اجتماعی: از کیفیت زندگی تا صنعت زیبایی
تأثیر آلودگی بر پوست فراتر از زیبایی صرف بوده و افزایش آکنه، تشدید درماتیت آتوپیک، شعلهور شدن پسوریازیس و حتی احتمال افزایش ریسکهای طولانیمدت مانند برخی سرطانهای پوستی از پیامدهای شناختهشدهاند. از آنجاییکه شهرهای صنعتی با جمعیتهای بزرگ شاهد رشد بازار محصولات ضدآلودگی (anti- pollution skincare) بودهاند؛ این بازار هم فرصت اقتصادی و هم خطر تبلیغات اغراقآمیز را در پی دارد چرا که بسیاری از محصولات بهصورت علمی پشتیبانی نشدهاند و نیاز به ارزیابی بالینی دارند.
راهبردهای نوین محافظتی: سطح فردی و بالینی
مجموعهای از تدابیر شخصی مبتنی بر شواهد وجود دارد که میتواند بار آسیبپذیری پوست را کاهش دهد. نخست، محافظت فیزیکی و کاهش تماس با آلودگی شامل پوشش مناسب (لباس، کلاه)، کاهش زمان قرارگیری در فضای باز هنگام غلظتهای بالا و استفاده از فیلترهای هوای خانگی در محیطهای بسته اهمیت دارد. همچنین مراقبت موضعی پوستی که امروزه بر پایه تقویت سد اپیدرمی و کاهش تنش اکسیداتیو طراحی میشود، شامل استفاده منظم از مرطوبکنندههای بازسازیکننده، آنتیاکسیدانهای موضعی همانند ویتامین C، ویتامین Eو استفاده روزانه از ضدآفتابهای با طیف وسیع است؛ ضدآفتاب علاوه بر محافظت در برابر UV، بخشی از راهبرد کاهش اثرات همافزا با آلودگی است. نیز پاکسازی ملایم و منظم که ذرات سطحی و چربیهای اکسیدشده را از روی پوست برمیدارد میتواند از تجمع مولکولهای مضر جلوگیری کند.
نکات تخصصی در انتخاب محصولات: چه چیز باید جستجو شود
تمرکز هنگام انتخاب محصولات باید بر ترکیباتی باشد که سد پوستی را تقویت کرده، استرس اکسیداتیو را کاهش میدهند و توان ترمیم سلولی را بالا میبرند. آنتیاکسیدانهای با پایداری بالاتر همچون فرمهای پایدار ویتامین C، نیکوتینآمید برای بهبود سد و کاهش التهابات، رتینوئیدها برای تحریک بازسازی کلاژن در سطح بالینی (با توجه به ریسکهای تحریکپذیری) و مرطوبکنندههایی که لیپیدهای ضروری (سرامیدها، اسیدهای چرب ضروری) را جایگزین میکنند، از اجزاء کلیدیاند. علیهذا تبلیغات محصولات ضدآلودگی باید با احتیاط و با مطالعات بالینی حمایتشده ارزیابی شود، زیرا تنها تعداد اندکی از محصولات تاکنون اثربخشی اثباتشده بالینی در کاهش نشانگرهای بیولوژیک آلودگی پوست دارند.
نوآوریهای بالینی و دارویی: از نانوذرات تا مهارکنندههای مسیر AhR
رویکردهای نوینی در سطح تحقیق و توسعه در حال آزمون است که فراتر از ترکیبات و کرمهای سنتی است. سیستمهای ناقل نانویی برای تحویل هدفمند آنتیاکسیدانها، ترکیباتی که مسیرهای AhR را مهار میکنند تا پاسخ التهابی و رنگدانه زایی ناشی از PAHs را کنترل کنند و آنتیاکسیدانهای مولکولی با ظرفیت بازسازی میتوکندری و کاهش آسیب دیانای از جمله حوزههایی هستند که در مطالعات پیشبالینی و اولین فازهای کلینیکی بررسی میشوند. هرچند این راهکارها نویدبخشاند، اجرای ایمن و اثربخشی در جمعیت وسیع نیازمند آزمایشات با حجم نمونه بزرگتر و ارزیابی طولانیمدت است.
نقش تغذیه، میکروبیوم و سیستمیکسازی مراقبت از پوست
دیدگاههای نوین پژوهشی نشان میدهد که وضعیت تغذیهای و سلامت میکروبیوم پوستی و رودهای میتواند مقاومت پوست در برابر استرسهای محیطی را تحتتأثیر قرار دهد. رژیمهای غنی از آنتیاکسیدانهای غذایی، اسیدهای چرب امگا-3 و ترکیبات ضدالتهاب ممکن است بار التهابی سیستمیک و در نتیجه آسیب پوست را کاهش دهند. همافزایی مراقبت موضعی با مداخلات تغذیهای و پروبیوتیکها/پریبیوتیکها میتواند یک الگوی جامع محافظتی ایجاد کند که در آن پوست بهعنوان یک اندام متقابل با وضعیت متابولیک و ایمنی کلّی بدن درنظر گرفته شود.
اقتضائات سیاستگذاری و سلامت شهری
هیچیک از مداخلات فردی یا بالینی بهتنهایی قادر به مقابله کامل با بار بیماریزا و زیباییشناختی آلودگی نیست. کاهش انتشار منابع آلودگی از طریق سیاستهای حملونقل پاک، کنترل صنعتی، بهینهسازی سوخت و افزایش فضای سبز شهری الزامی است. برنامههای اطلاعرسانی سلامت که مردم را از سطوح خطر و اقدامات پیشگیرانه آگاه میکنند، و تنظیم استانداردها و برچسبگذاری مستند برای محصولات ضدآلودگی میتواند از سوءاستفاده تجاری جلوگیری کند. مروری بر شواهد و سیاستهای بهداشتی نشان میدهد که فقط با ترکیب سیاستگذاری محیطی و اقدامات بالینی/فردی میتوان به کاهش واقعیِ بار پیری ناشی از آلودگی رسید.
باید تاکید کرد که آلودگی هوا بهطور مستند پیشرانِ فرایندهای پیری برونزاد پوست است؛ مسیرهایی همانند اکسیداسیون لیپیدها، فعالسازی مسیرهای التهابی و تغییرات اپیژنتیک/متیلاسیون که میتوانند سرعت پیری سلولی را افزایش دهند، همگی در این رابطه دخیلاند. در آن سو ابزارهای محافظتی متنوعی از تغییر رفتار و انتخاب محصولات بالینی تا نوآوریهای دارویی و اصلاح سیاستهای شهری قابل دسترساند. برای توسعه رویکردهای اثربخش لازم است پژوهشهای آینده روی سه محور مشتمل بر مطالعات کنترلشده انسانی بلندمدت برای اثبات کارایی محصولات ضدآلودگی، تحقیقات مولکولی برای شناسایی نشانگرهای بیولوژیک قابلاعتماد از آسیب آلودگی و ارزیابی مداخلات شهری (مثلاً پالایش منابع انتشار) و اثرات آن بر شاخصهای سلامت پوستی جمعی متمرکز شود.
